Huidige aanstellingswijze past bij ons land
Op woensdag 22 maart jl. sprak NGB-vicevoorzitter Marianne Schuurmans (Haarlemmermeer) op uitnodiging van de Raad van Europa, over de Nederlandse aanstellingswijze van de burgemeester.
Schuurmans lichtte toe dat we in Nederland feitelijk een gekozen burgemeester hebben, namelijk een door de gemeenteraad gekozen burgemeester. We stellen niet dat ons aanstellingswijze beter is dan dat van andere landen, maar het past bij ons. Onze aanstellingswijze is democratisch én het kent diverse waarborgen voor kwalitatief goede burgemeesters. Daarbij hebben veel inwoners vertrouwen in de burgemeester, iets waar we in deze tijd extra zuinig op moeten zijn.
Lees hieronder de gehele speech van Schuurmans:
Mijn naam is Marianne Schuurmans. Sinds juli 2019 ben ik burgemeester van de Nederlandse gemeente Haarlemmermeer, waar o.a. onze nationale luchthaven Schiphol onder valt. Haarlemmermeer heeft ongeveer 160.000 inwoners. Daarvoor was ik burgemeester in twee kleinere gemeenten. Naast mijn huidige baan ben ik o.a. secretaris van de beroepsvereniging van burgemeesters, het Nederlands Genootschap van Burgemeesters. Alle burgemeesters is Nederland zijn lid van onze beroepsvereniging die zich met name richt op de professionalisering/scholing van burgemeesters tijdens hun loopbaan.
Het is voor mij een eer om hier in Straatsburg met u te spreken over het burgemeestersambt. Voordat ik nader inga op het ambt, de aanstellingswijze en de taken van een burgemeester, wil ik u eerst een wat breder beeld schetsen van de ontwikkelingen in Nederland, die mogelijk geheel of gedeeltelijk ook voor uw land herkenbaar zijn.
We leven en besturen in een tijd waarin het vertrouwen in de overheid onder druk staat en de onzekerheid over de toekomst voor veel mensen groot is. De afgelopen jaren van corona, oorlog in de Oekraïne, protesten, klimaat- en energiecrisis hebben de afstand tussen overheid en inwoners en tussen mensen onderling, vergroot. In ieder geval in Nederland.
Om overheid en inwoners weer nader tot elkaar te brengen is niet alleen oog voor de menselijke maat, maar ook bezieling en verbinding nodig. De burgemeester levert in Nederland een belangrijke bijdrage aan het versterken van de relatie met de burger, aan het herstel van vertrouwen en aan het besef dat de mensen en niet het systeem centraal staan in ons beleid.
Waarom kan juist de burgemeester deze rol vervullen?
In vergelijking met andere bestuurders/politici in Nederland, zowel op landelijk als lokaal en regionaal niveau, genieten burgemeesters in Nederland het meeste gezag en vertrouwen van de inwoners. Dit komt met name door de neutrale, a-politieke rol van de burgemeester, waardoor hij of zij herkenbaar en benaderbaar is voor alle inwoners.
De belangrijkste kernwaarde van een Nederlandse burgemeester is zijn of haar onafhankelijkheid. De burgemeester wordt niet geleid door partijpolitieke belangen, maar houdt het algemeen belang van de gemeente en haar inwoners altijd voor ogen. Vanuit deze niet-politieke rol, is de burgemeester een verbindende en stabiliserende factor op lokaal niveau, net als de Commissaris van de Koning op regionaal niveau. Deze rol is niet gebaseerd op formele macht, maar op gezag.
Ook in ‘eigen huis’, in het gemeentehuis, hebben raadsleden en wethouders veel waardering voor en vertrouwen in de burgemeester. Het aantal burgemeesters dat ongewild het ambt moet verlaten, omdat de gemeenteraad het vertrouwen in hen opzegt, is in Nederland bijzonder laag (een handvol, gemiddeld 5 burgemeesters per jaar, 1,5%).
Eén van de redenen waarom er veel vertrouwen in de burgemeester is, is omdat bij de selectie van de burgemeester de kwaliteit van de persoon voorop staan, niet zijn of haar achtergrond, niet zijn of haar connecties of financiële positie. Een uitgebreide, zorgvuldige selectieprocedure op basis van kennis, competenties en vakmanschap, maakt dat de burgemeester als gezaghebbend bestuurder kan opereren. De andere reden waarom de burgemeester veel vertrouwen en draagvlak geniet, is omdat hij of zij feitelijk wordt gekozen door de gemeenteraad, de lokale volksvertegenwoordiging als geheel. Hierdoor is ook de democratische legitimatie van de burgemeester gewaarborgd. Nederland voldoet hiermee naar onze mening aan European Charter of Local Self‑Government.
Graag schets ik u de benoemingsprocedure van een burgemeester in Nederland in het kort.
Wanneer een gemeente een nieuwe burgemeester zoekt, stelt de gemeenteraad – het hoogste orgaan in een gemeente - een profielschets voor de nieuwe burgemeester op.
Tevens stelt de gemeenteraad uit zijn midden een selectiecommissie samen waarin alle politieke stromingen zijn vertegenwoordigd.
Vervolgens kan iedere Nederlander vanaf 18 jaar solliciteren op een burgemeestersvacature.
De selectiecommissie voert sollicitatiegesprekken met meerdere kandidaten en beveelt de meest geschikte kandidaat aan bij de gemeenteraad. De gemeenteraad draagt op basis van het advies van de selectiecommissie één kandidaat voor bij de minister van Binnenlandse Zaken. De minister volgt in beginsel altijd de voordracht van de gemeenteraad. Alleen in zwaarwegende omstandigheden kan de minister afwijken van de voordracht. De voordracht wordt bekrachtigd door de Kroon. De commissaris van de Koning begeleidt de gemeenteraad gedurende het gehele selectieproces en bewaakt de zorgvuldigheid van het proces. Gemiddeld solliciteren 30 personen op een burgemeestersvacature.
Anders dan veel mensen denken, is de burgemeester niet de baas van de gemeente. De gemeenteraad is het hoogste orgaan van de gemeente; De raad draagt de burgemeester voor voor benoeming en kan hem of haar bij disfunctioneren ook voordragen voor ontslag. De burgemeester legt over de uitvoering van zijn of haar taken verantwoording af aan de gemeenteraad.
De taken en bevoegdheden van een burgemeester zijn limitatief opgenomen in de wet.
De bekendste taken zijn: het zijn van voorzitter van de gemeenteraad (zonder stemrecht!), voorzitter van het college van Burgemeester en Wethouders (met stemrecht en met collegiaal bestuur) en de handhaving van de openbare orde waarbij direct handelen noodzakelijk is.
De burgemeester heeft naast deze taken een aantal zorglichten als hoeder van de lokale democratie. Zo zorgt de burgemeester vanuit zijn of haar neutrale positie ervoor dat de integriteit van de gemeente wordt bevorderd en dat klachten van burgers zorgvuldig worden behandeld.
Sommige mensen in ons land zijn van mening dat de aanstellingswijze van de burgemeester, en daarmee het ambt zelf, moet worden aangepast door de burgemeester direct door de bevolking te laten kiezen. Eerdere experimenten met een gekozen burgemeester in ons land waren echter geen succes.
Staat u mij toe over de direct gekozen burgemeester het volgende over zeggen:
Het Staatsbestel in Nederland is gebouwd op het uitgangspunt dat de hoogste macht ligt bij de direct gekozen volksvertegenwoordiging, niet bij individuele bestuurders. Alle individuele bestuurders op lokaal en regionaal niveau worden door de volksvertegenwoordiging voorgedragen dan wel benoemd. Geen enkele persoon in Nederland wordt ‘in persoon’ gekozen. Een gekozen burgemeester of een gekozen Commissaris van de Koning past daarom niet in ons Staatsbestel.
Een eventuele aanpassing van de aanstellingswijze van de burgemeester is een drastische wijziging van het lokale bestuur dat effect zal hebben op het gehele lokale stelsel. Het ambt van de burgemeester staat immers niet op zichzelf. Het is nauw verbonden met de gemeenteraad en het college van Burgemeester en Wethouders, maar ook met andere partijen en instellingen in de samenleving. In Nederland is de afgelopen jaren een evenwicht ontstaan tussen de rol en positie van de burgemeester en die van anderen. Iedere substantiële wijziging die wordt aangebracht in het ambt van burgemeester heeft daardoor invloed op de rollen en posities van die andere spelers in en rond de lokale democratie. Ook hun positie wijzigt daardoor.
Denk bijvoorbeeld aan de positie van de gemeenteraad, nu het hoogste orgaan in de gemeente. Zij hebben een representatieve, controlerende en kaderstellende rol, beschermd door de grondwet. Wat gebeurt er met die positie als ook de burgemeester rechtstreeks gekozen wordt en een eigen kiezersmandaat heeft?
Wat gebeurt er met de wethouders? Nu benoemt de gemeenteraad de wethouders. Stelt een direct gekozen burgemeester zijn eigen ‘wethoudersteam’ samen? Zo ja, hoe democratisch is dat?
Nu liggen de bevoegdheden op het terrein van Openbare Orde en Veiligheid bij een neutraal persoon, die nauwkeurig de grondrechten van burgers bewaakt en waar nodig beschermt. Wat gebeurt er als bevoegdheden op het terrein van Openbare Orde & Veiligheid bij één politiek gekozen functionaris worden belegd, zonder controle en verantwoording aan de gemeenteraad? De veiligheid en grondrechten van mensen mogen niet afhankelijk zijn van politieke belangen.
En last but not least: Door wie en hoe wordt beoordeeld of de te kiezen burgemeester beschikt over de juiste competenties? Wie beoordeelt of de te kiezen burgemeester beschikt over de gewenste kennis en kwaliteiten om gezaghebbend te kunnen besturen?
De oplossingen voor de maatschappelijk en politiek-bestuurlijke ontwikkelingen in ons land, liggen niet bij één functionaris, maar bij het totale stelsel van openbaar bestuur in Nederland. Een eventuele aanpassing van de positie en aanstellingswijze van de burgemeester vraagt om een fundamenteel politiek en maatschappelijk debat in ons land waarbij alle vóórs en tegens goed worden afgewogen en waarbij het totale openbaar bestuur als geheel wordt beschouwd.
Vooralsnog is de huidige benoemings- en aanstellingswijze de meest passende bij ons land, met een belangrijke rol voor de gemeenteraad, het hoogste orgaan in onze lokale democratie. Ik zeg niet dat ons systeem beter is dan dat van andere landen, maar het hoort bij ons land. Why ment something that ain’t broken?
Met dank voor uw tijd en aandacht.